Geschreven door: Faith Rusmianto en Carolien de Groot, april 2017.
Nederland telt meer dan 4,1 miljoen 55-plussers, waarvan er meer dan 1 miljoen zich eenzaam voelen[1]. Van hen vindt 85% het moeilijk om hierover te praten, zo bleek uit onderzoek van het Ouderenpanel. Ze hebben het idee dat zij mensen in hun omgeving tot last zijn[2]. Eenzaamheid komt vaker voor bij kwetsbare groepen zoals mensen met een laag opleidingsniveau of migranten. Hoewel migranten vaak grote families hebben, ondervinden zij desondanks vaak eenzaamheid met lichamelijke en psychische klachten tot gevolg. Het is een risicofactor voor depressiviteit en dementie[3].
Waar we het over hebben als we over eenzaamheid praten
Het traditionele beeld van eenzaamheid is dat van een ouder persoon die vanuit het verzorgingstehuis tussen de geraniums door naar buiten zit te kijken. En inderdaad: eenzaamheid komt bij deze groep relatief vaak voor. Bijvoorbeeld door het kwijtraken van een partner of het uit het oog verliezen van de (klein)kinderen. Maar, we weten inmiddels dat eenzaamheid onder iedere bevolkingsgroep kan voorkomen, zichtbaar of minder zichtbaar. De ervaren eenzaamheid verschilt per persoon en heeft per persoon verschillende oorzaken en gevolgen.
Wat betekent eenzaamheid precies?
“Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of toelaatbaar gemis aan betekenisvolle sociale relaties.”[4]
Gevoelens van eenzaamheid gaan dus niet zozeer over het aantal contacten dat iemand heeft, meer om de kwaliteit van deze contacten. Iemand die weinig sociale contacten heeft, hoeft zich niet eenzaam te voelen. Tegelijkertijd kunnen mensen met veel sociale contacten zich juist wel eenzaam voelen[5]. Individuen die sociaal geïsoleerd zijn, zullen zich sneller eenzaam voelen maar eenzaamheid is niet per definitie hetzelfde als je in een sociaal isolement bevinden. Eenzaamheid definieert zich als het verontrustende gevoel dat wordt veroorzaakt door de discrepantie tussen de aard van de gewenste en de werkelijke sociale relaties. Oftewel: het aantal contacten is beperkter dan gewenst of de huidige contacten zijn van te lage kwaliteit om te voorzien in de behoefte van de persoon[6].
Welke typen eenzaamheid worden onderscheiden?
Bij een gemis aan sociale relaties, het ontbreken van een hechte emotionele band met anderen, spreek je van eenzaamheid van een individu. Eenzaamheid komt in twee vormen: enerzijds gaat het over sociale eenzaamheid, hetgeen een persoon ervaart bij een kwantitatief tekort aan sociale relaties. Anderzijds betreft het emotionele eenzaamheid, als resultaat van de gebrekkige kwaliteit van relaties. Emotioneel tegenover sociaal en kwaliteit tegenover kwantiteit. Iemand ervaart de meest ernstige vorm van eenzaamheid als beide vormen aanwezig zijn[7]. De kans op eenzaamheid neemt toe met de leeftijd, voornamelijk van toepassing op de sociale eenzaamheid. Vanaf het 75ste levensjaar neemt het percentage mensen dat zich emotioneel eenzaam voelt, toe[8].
Eenzaamheid funest voor gezondheid
Eenzaamheid kan ernstige gevolgen hebben voor zowel de fysieke als mentale gezondheid: een verhoogde bloeddruk en stressniveau, een negatief zelfbeeld, een grotere kans op depressie en zelfs zelfdoding. Eenzame ouderen hebben 14% meer kans op (vroeg) overlijden dan de gemiddelde persoon. Er lijkt tevens een verband te bestaan tussen eenzaamheid en dementie. Ouderen die ernstig eenzaam zijn, zijn dubbel zo vatbaar voor de ontwikkeling van Alzheimer dan niet eenzame ouderen[9].
Eenzaamheid vooral bij oudere migranten
Eenzaamheid onder niet-westerse migranten is een onderschat probleem. Het feit dat migranten vaak grote families hebben, staat daarbij het hoge percentage aan eenzame ouderen niet in de weg. Ze voelen zich eenzaam omdat sociale contacten niet voldoen aan hun verwachtingspatronen van sociale omgang die zij ontlenen aan de cultuur van het herkomstland. De verwachte zorg die de ouderen van hun familie denken te krijgen, komt dan bijvoorbeeld niet overeen met de daadwerkelijke zorg. Eenzaamheid onder migrantengroepen komt het meest voor bij mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst. Daarbij zijn oudere migranten bijvoorbeeld drie tot vier keer vaker dement dan hun Nederlandse leeftijdgenoten[10].
De relatief hoge eenzaamheid onder seniormigranten komt onder meer door taalbarrières. Door het niet goed genoeg beheersen van de Nederlandse taal, hebben groepen migranten nog steeds moeite met het vinden van aansluiting bij de Nederlandse samenleving. Daarnaast spelen gevoelens van schaamte ook een rol. Vaak houden ze te veel rekening met hun familie – deze hebben weinig tijd – waardoor de senioren het moeilijk vinden om toe te geven dat zij eenzaam zijn. Zolang de situatie onveranderd blijft, kan het ook leiden tot verdere terugtrekking uit het sociale leven[11].
Anderzijds behoren migranten vaker dan autochtone Nederlanders tot de groep mensen met een lagere sociaaleconomische status, met chronische gezondheidsproblemen en slechtere woonomstandigheden. Deze groepen mensen voelen zich over de grote lijn vaker eenzaam.
Wat kunnen we eraan doen?
Door het heersende taboe op eenzaamheid is het moeilijk om er met migrantengroepen over te praten. De diverse oorzaken van eenzaamheid, de verschillende percepties, en verschillende manieren waarop mensen omgaan met eenzaamheid vergt maatwerk. Eenzaamheid aanpakken is dus zeker niet gemakkelijk en blijft een uitdaging. Er bestaan vele goede initiatieven om eenzaamheid te voorkomen of te verminderen. Echter, zulke initiatieven bereiken vaak sneller autochtone ouderen dan de seniormigranten.
De adviseurs van Publinc zetten zich in voor een sterkere sociale positie van kwetsbare groepen, waaronder die van seniormigranten, waarmee ook de risico’s op eenzaamheid worden verkleind. In 2016 heeft Pubinc samen met het Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders en het Inspraakorgaan Turken bijvoorbeeld het project Omarmen ontwikkeld om het sociaal isolement van kwetsbare groepen in de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen in Nederland te doorbreken.
In de toekomst wil Publinc zich tevens richten op het doen van onderzoek naar de bestaande initiatieven om eenzaamheid te voorkomen of te verminderen. Om een oplossing aan te leveren, is er voldoende kennis benodigd van de samenlevingsgroepen die te maken hebben met de eenzaamheidskwestie.
Meer weten?
Wilt u meer weten over de manier waarop Publinc omgaat met doelgroepenbeleid? Neem dan vooral contact op met onze adviseur Amy Mante-Adu via a.manteadu@publinc.nl of 06-242 55670.
____________________
[1] Onderzoek TNS/NIPO, november 2012
[2] https://www.ouderenfonds.nl/deelnemen/ouderenpanel/resultaten-ouderenpanel/
[3] http://multiculturele-ouderenzorg.nl/wp-content/uploads/2016/09/eenzaamheid-onder-ouderen-turkse-marokkaanse-komaf.pdf
[4] Van Tilburg, T., & J. De Jong Gierveld (Eds.) (2007). Zicht op eenzaamheid: Achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum Uitgeverij.
[5] de Jong Gierveld, J., & van Tilburg, T. (2007). Uitwerking en definitie van het begrip eenzaamheid. Zicht op eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak, 7-14.
[6] Luo, Y., Hawkley, L. C., Waite, L. J., & Cacioppo, J. T. (2012). Loneliness, health, and mortality in old age: A national longitudinal study. Social science & medicine, 74(6), 907-914.
[7] http://www.pharos.nl/documents/doc/factsheet_eenzaamheid.pdf
[8] (RIVM, Volksgezondheidenzorg.info)
[9] Luo, Y., Hawkley, L. C., Waite, L. J., & Cacioppo, J. T. (2012). Loneliness, health, and mortality in old age: A national longitudinal study. Social science & medicine, 74(6), 907-914.
[10] (Pharos, expertisecentrum gezondheidsverschillen (2017). Factsheet, Eenzaamheid onder laagopgeleide ouderen en oudere migranten)
[11] http://www.verwey-jonker.nl/doc/participatie/D9281376%20def%20Marjan%20deG_ES%20POD%20verkorte%20A4.pdf